Nieuws

Altijd zoekend naar de juiste naam
In 2017 verscheen een boek van Bettina van Santen van Erfgoed Gemeente Utrecht met de titel ‘Altijd zoekend naar de juiste naam’. Het boek geeft een mooi overzicht van de geschiedenis en het ontstaan van de Utrechtse straatnamen. De aanleiding voor het boek was 50 jaar straatnamencommissie Utrecht. 

Bettina van Santen

Volgens de actuele stadsplattegrond telt de gemeente Utrecht 3642 straatnamen. Alleen al dat aantal maakt het begrijpelijk dat je er – hoe jammer dat ook is – niet meer komt met ‘spontane’ naamgeving. Dus een straat Breedstraat noemen omdat hij opvallend breed is en Smeestraat omdat er smeden zijn gevestigd. Oude straatnamen geven vaak wel waardevolle aanwijzingen over vroegere functies of andere eigenschappen van een gebied. Van familienamen tot beroepen (gilden), van de ligging tot de aanwezigheid van een herberg, molen of ander gebouw. Dat veranderde toen in 1851 de straatnaamgeving een verantwoordelijkheid werd van het gemeentebestuur. Straatnaamgeving blijkt, net als stedenbouwkundige planning en architectuur, achteraf aan modes onderhevig. 

Een paar interessante weetjes
In de nieuwe wijken van na de Tweede Wereldoorlog kregen veel straten het achtervoegsel ‘laan’. Dat was een bewuste keuze om een idee van welstand mee te geven, en vanwege de associatie met de periferie van de stad.
Wat betreft het eren van het Utrechtse verzet, dacht de gemeente aanvankelijk aan het vernoemen van verzetsgroepen en niet aan individuele personen. De belangrijkste argumenten waren het voorkomen van discussie over wie wel en wie niet in aanmerking zou komen én het vermijden van heldenverering. Het centrale plein zou de naam Anne Frankplein krijgen in plaats van het eerder voorgestelde Plein ‘40-‘45. Anne was dan wel geen Utrechtse, maar werd wel gezien als een nationaal symbool voor het verzet, evenals koningin Wilhelmina. Beide vrouwen kregen een plek in Kanaleneiland. In 1989 zou een nieuwe straat in deze omgeving de naam krijgen van de Utrechtse verzetsstrijder Truus van Lier.
Na de moord op president Kennedy op 22 november 1963 werden er overal in Nederland straten naar hem vernoemd. In Utrecht werd de Papendorplaan op 3 januari 1964 omgedoopt in President Kennedylaan. De naam paste overigens uitstekend bij de thema’s in Kanaleneiland.

Verandering van naam Papendorplaan te Utrecht in Kennedylaan ter herinnering aan de vermoorde Amerikaanse president John F Kennedy.

Prijsvraag Overvecht
In 1961 was er een prijsvraag om straatnamen te bedenken voor de nieuwe wijk Overvecht. Veel genoemde thema’s waren de luchtvaart, de ruimtevaart en de sport. Origineler was de inzender die voorstelde om een elftalwijk te benoemen met straatnamen als ‘rechtsbuiten’, ‘linkshalf’ en ‘spil’. Sommige inzenders hadden een bijzonder origineel idee. Onder het motto ‘eenheid’ schreef een inzender: ’Er zijn tegenwoordig zooveel mooie meisjesnamen, waarom ook niet een wijk aan hun gewijd?’ En er volgde een aantal pagina’s met ruim tachtig meisjesnamen op alfabetische volgorde van Allegonda tot Vera. Ook een pagina met ruim vijftig jongensnamen van Arnout tot Wouter was toegevoegd. Over een ingezonden suggestie om het achtervoegsel ‘dreef’ te gebruiken was men unaniem enthousiast. Uiteindelijk kwam men tot de volgende selectie: mythologie (Griekse helden en goden), muziek (opera’s als Tosca en Othello), Utrechtse huizen (zoals Lichtenberch en Vreuchdenberch), Egeïsche eilanden (zoals Milos en Andros), historische vrouwen (zoals Maria van Hongarije, Suster Bertken, Cleopatra) en de Camera Obscura (met onder andere Teun de Jager en het Haarlemmerhout).

Commissie straatnaamgeving

Op 12 juni 1967 werd de Commissie Straatnaamgeving officieel geïnstalleerd. In de eerste vergadering werden de grote opgaven benoemd die te wachten stonden, zoals de naamgeving in de nieuwe wijken Rijnsweerd en Lunetten. Met name werd ook de sanering van de binnenstad in verband met het plan Hoog Catharijne genoemd. Dit was een aparte opgave omdat er niet alleen bestaande straatnamen zouden verdwijnen, maar ook omdat een nieuw stuk stad werd toegevoegd. 

Los van eenduidige richtlijnen, kon met name de spelling van de straatnaam de gemoederen bezig houden. Met de nieuwe spellingsregels van 1954 werd de ph bijvoorbeeld vervangen door de f. Dat één van de straatnaambordjes van de Jutphaseweg was vervangen door Jutfaseweg, leverde in de plaatselijke kranten een aantal ingezonden brieven.

Dempen van de Catharijnesingel
De Commissie Straatnaamgeving hield zich bezig met de naamgeving van deze nieuwe weg op de plek van de gedempte singel. Van de vele suggesties als Onderlangs en Grachtengordel werd uiteindelijk gekozen voor de naam Catharijnebaan. Zeer toepasselijk, maar misschien iets gevoeliger lagen suggesties als Tangentenbaan of het noemen van de gedempte singel naar prof. Feuchtinger. Ook de naam van burgemeester De Ranitz kwam voorbij, maar het was bekend dat hij niet enthousiast was om vernoemd te worden. Men koos voor Catharijnebaan, hoewel archivaris Graafhuis geen voorstander was omdat er al een Catharijnesingel bestond.

Bisschoppen of munten in Hoog Catharijne
Het voorstel van Hoog Catharijne om de verschillende delen te vernoemen naar Utrechtse bisschoppen riep aanvankelijk discussie op in de commissie. Hoewel enkelen het vanuit historisch oogpunt konden begrijpen, beoordeelden de meesten het negatief omdat er al straten met bisschopsnamen waren in Zuilen. Na discussie binnen de commissie werd de voorkeur gegeven aan namen van oude Utrechtse munten. Het archief stelde een lijst samen met namen als Braspenning, Gouden Dukaat, Snaphaan en Spaanse Mat. Hoewel nu enkele commissieleden aarzelden of al dit geld niet te zakelijk zou zijn, besloot men toch dit voorstel met Hoog Catharijne te bespreken. Hoog Catharijne hield echter vast aan de bisschoppen en uiteindelijk werden drie namen overeengekomen: Radboud, Godfried en Godebald. 

Winkelcentrum Hoog Catharijne, winkelgebied in het Godebaldkwartier, 1981

In 1990 sprak de gemeenteraad uit om ‘ook door middel van straatnaamgeving de strijd voor mensenrechten elders in de wereld onder de aandacht van de bevolking te brengen’. Dit streven kwam letterlijk tot uitvoering in de nieuwe wijk Voordorp, waar de commissie in opdracht van het stadsbestuur het thema van internationale vrijheidsstrijders toepaste. Ze ging voor naamsuggesties te rade bij Amnesty International die een lijst leverde met namen als Simon Bolivar, aartsbisschop Oscar Romero en Steve Biko. Ook Raden Adjeng Kartini kreeg hier een straat naar zich vernoemd. Dat had in 1987 ook in Lombok gekund, als het aan de commissie had gelegen. Zij adviseerde deze naam voor het nieuwe parkje bij Molen de Ster. Nu was het echter B&W die afweek van het advies en op verzoek van weer andere bewoners het parkje de naam Molenpark gaf.

Professor Zonnebloem
Toen bewoners in Tuindorp in 1999 met de suggestie kwamen om een nieuwe straat de naam van professor Zonnebloem of professor Barabas te geven – het was immers de professorenbuurt - was dat voor de commissie geen optie. Het waren stripfiguren en geen bestaande personen, ook ontbrak elke relatie met Utrecht. Maar de toenmalige locoburgemeester besloot dat de naam professor Zonnebloem moest kunnen en gaf zijn goedkeuring. Ten aanzien van het verzoek in 2007 om de Potterstraat om te dopen in Harry Potterstraat, volgde B&W wel het negatieve advies van de commissie.

Dat bij Engelse namen de verstaanbaarheid soms nauw luisterde, bleek toen een nieuwe bewoner van een huis in de Benny Goodmanstraat de commissie meldde dat kennissen lacherig reageerden omdat ze meenden de ‘ben niet goed manstraat’ te verstaan.

Leidsche Rijn Centrum

Brusselplein, Leidsche Rijn Centrum Utrecht, 2021

Architect Jo Coenen had voor de van noord naar zuid lopende straten een gridpatroon bedacht met loodrechte, evenwijdige straten vergelijkbaar met het stratenpatroon van Manhattan. De straten die van oost naar west liepen kregen meer variatie en vanwege de niveauverschillen ook trappen en doorgangen. Ze zouden zo de sfeer uitstralen van straten in mediterrane steden. Voor de straatnamen van het loodrechte grid dacht het Projectbureau aan rangtelwoorden van één tot en met tien, net zoals in Manhattan. De Eerste Straat, Tweede Straat tot en met Tiende Straat. In gezamenlijkheid werd besloten om te kiezen voor namen van Midden-Europese hoofdsteden voor de horizontaal lopende wegen en bekende plaatsen aan de Middellandse Zee voor de verticaal lopende wegen. Terwijl deze besprekingen plaatsvonden verscheen er een bericht in de media dat de straten in Leidsche Rijn Centrum vernoemd zouden worden naar leestekens. Volgens het bericht had de Commissie Straatnaamgeving dichter Ingmar Heytze om suggesties gevraagd en was hij met de Dubbele Punt gekomen. Andere straten zouden namen krijgen als Vraagteken, Puntkomma, Hoofdletter en Uitroepteken. De Belle van Zuylentoren kreeg als adres Uitroepteken 1. De datum van het bericht was 1 april.

Bedenk zelf een straatnaam
De gemeente geeft nieuwe straten een naam. De commissie straatnaamgeving adviseert het college van burgemeester en wethouders: bij het kiezen van een thema voor straatnamen bij stadsuitbreiding of het bouwen van nieuwe wijken (een thema voor straatnamen is bijvoorbeeld: vogels, dichters of rivieren), bij het kiezen van nieuwe straatnamen binnen een bestaand thema of over het veranderen en/of het laten vervallen van bestaande (straat)namen. 

Heb je een goed idee voor een straatnaam? Een voorstel insturen mag altijd, stuur een mail naar straatnaamgeving@utrecht.nl , maar kijk wel even of de naam al bestaat. Je kunt dit opzoeken in de Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) van het Kadaster: https://bagviewer.kadaster.nl 

Het Klokhuis
De uitzending van het klokhuis over straatnamen.

Donkere Gaard (Moesman, 1910)

Bijlage(n)
Altijd zoekend naar de juiste naam