Nieuws

Eleanor Roosevelt Douglas Chandor 1949 White House Association

De Academische Senaat ging op 16 februari 1946 akkoord met de door het dagelijks bestuur ingediende voordracht van vier eredoctoraten in verband met de Tweede Wereldoorlog. Het voorstel om Eleanor Roosevelt te kandideren was afkomstig van professor G.M. van der Plank. Zijn oordeel had veel gezag vanwege moedig gedrag en een lange onderduikperiode tijdens de bezetting. Het eredoctoraat was in de eerste plaats bedoeld om Franklin D. Roosevelt te eren. De Academische Senaat besloot het in diens plaats aan zijn weduwe toe te kennen als teken van de dankbaarheid van het Nederlandse volk voor de inspanning van de Verenigde Staten voor de bevrijding en de offers die daarmee gepaard gingen. Ook al stond het feit centraal dat Eleanor Roosevelt de weduwe was van Franklin D. Roosevelt, toch kwam zij ook persoonlijk zeker in aanmerking voor een eredoctoraat. Sinds december 1945 was ze als afgevaardigde naar de Algemene Vergadering actief in de Verenigde Naties. Zij was voorzitter van de door de VN ingestelde mensenrechtencommissie en had zodoende een doorslaggevend aandeel in de opstelling van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, die de Algemene Vergadering op 10 december 1948 zou aanvaarden.

Aankomst van mrs Eleanor Roosevelt bij het Academiegebouw begeleid door rector magnificus prof dr UG Bijlsma, FF van der Werf 1948

Parade van de studentenweerbaarheid op het Domplein te Utrecht, FF van der Werf 20 april 1948

Drukke agenda
Men besefte in universitaire kring meteen, dat de regering van het Utrechtse voornemen op de hoogte gebracht diende te worden. Het sprak eveneens vanzelf dat iemand bij Eleanor Roosevelt moest peilen of zij een eredoctoraat van de Utrechtse universiteit op prijs zou stellen, alvorens er een officiële brief uitging. Hiervoor is mogelijk J.H. van Roijen ingeschakeld, die in 1945 had deelgenomen aan de besprekingen waaruit de Verenigde Naties ontstonden. Van Roijen had in Utrecht gestudeerd en was er ook gepromoveerd. Bovendien maakte hij als minister (eerst zonder portefeuille, later van buitenlandse zaken) deel uit van het kabinet Schermerhorn­-Drees. Bij dat polsen van Eleanor Roosevelt kan overigens ook Stanley K. Hornbeck, van 1945 tot 1947 ambassadeur van de Verenigde Staten in Nederland, betrokken zijn geweest. Van een gelijktijdige uitreiking met de drie andere eredoctoraten op 26 maart 1946 kon door de vele verplichtingen van Eleanor Roosevelt geen sprake zijn. Door haar drukke bestaan kon de uitreiking pas in 1948 plaatsvinden en bovendien niet op 26 maart, de dies van de Utrechtse universiteit. Uiteindelijk viel de keuze op 20 april 1948. Getuige de notulen van de Academische Senaat stond die dag op 13 maart nog niet vast. Waarschijnlijk liepen de latere contacten over de definitieve afspraak deels via de Amerikaanse ambassade. Behalve de ambassadeur Herman B. Baruch waren namelijk zo’n 50 leden van zijn staf bij de uitreiking van het eredoctoraat op 20 april in de Domkerk aanwezig. Maar ook de goede contacten van prinses Juliana met Eleanor Roosevelt moeten bij het vastleggen van de afspraak voor de erepromotie een rol hebben gespeeld. Het tweedaagse bezoek aan Nederland ving op maandagmorgen 19 april 1948 aan. Juliana wachtte haar toen in Den Haag op voor Huis ten Bosch. Tegen de avond zou zij ook het gezin van de kroonprinses op Soestdijk bezoeken. Op maandagmiddag was er ter ere van Eleanor Roosevelt een ontvangst in de Ridderzaal. Marie Anne Tellegen, verzetsstrijdster en directeur van het Kabinet der Koningin, sprak haar als voorzitster van het Nederlandse Vrouwen Comité toe. Vervolgens hield Eleanor Roosevelt een toespraak over de betekenis die vrouwen voor de wereld kunnen hebben. Bij het huldebetoon waren tal van ministers aanwezig, onder wie minister ­president L.J.M. Beel. Verder onder anderen de vice­voorzitter van de Raad van State, de voorzitters van de Tweede en Eerste Kamer, de fractievoorzitters van de politieke partijen, de commissaris van de koningin in Zuid­Holland en de burgemeesters van Den Haag en Amsterdam. Deze bijeenkomst in de Ridderzaal toont, net als het Utrechtse eredoctoraat, aan hoezeer Eleanor Roosevelt gewaardeerd werd in Nederland.

Plechtigheid in de Domkerk

Het weerwoord door Eleanor Roosevelt

De plechtigheid
Waarschijnlijk is er door de Utrechtse universiteit nooit een eredoctoraat uitgereikt dat zoveel voldoening gaf als dat van Eleanor Roosevelt. Iets soortgelijks kan betoogd worden voor de plechtigheden in de Domkerk. Het gebouw is niet alleen een centrum van een godsdienstige gemeenschap, maar ook de belangrijkste semipublieke ruimte in de stad Utrecht. Dat daar op dinsdag 20 april 1948 het ideaal van de rechten van de mens zo waardig centraal kon staan, maakte de dag van Eleanor Roosevelts doctorering honoris causa dan ook tot een bijzondere in de lange geschiedenis van het monument. De eerste zin in het openingsartikel van het Utrechtsch Nieuwsblad die avond mag overdreven aandoen, maar toont gevoel van de verslaggever voor de entourage: ‘Door de gotische gewelven van Utrechts Domkerk zingen orgeltonen, gewekt door de meesterhand van de Dom­organist Stoffel van Viegen. Zo aanstonds verschijnen hier de genodigden in het met tapijten opgeluisterde kerkgebouw.’ Er waren uiteraard veel meer genodigden, maar hier ging het om de vier in de consistoriekamer officieel ontvangen eredoctores, die eerder als zodanig onderscheiden waren. Bij twee van hen gebeurde dit in 1946, als blijk van respect voor het verzet tijdens de oorlog van respectievelijk de Rooms ­Katholieke en Nederlandse Hervormde Kerk, kardinaal J. de Jong en ds. K.H.E. Gravemeyer.

Prinses Juliana en Prins Bernhard op het Domplein te Utrecht ter gelegenheid van de erepromotie van mrs. Eleanor Roosevelt, 1e vrouw links, FF van der Werf 1948

Een andere verslaggever beschreef de stoet die zich vanuit het Universiteitsgebouw via het Domplein rond 14.30 uur naar de kerk begaf. Al twee uur eerder stond een ‘drie rijen dik’ publiek achter een afzetting te wachten, tot op het tijdstip dat ‘de zware luidklokken vanaf de Domtoren hun bronzen klanken over de stad [lieten] galmen’ en het ceremonieel met het zich naar de kerk begevende cortège aanschouwd kon worden. De hoofdingang van de Domkerk bevond zich toen aan de zijkant bij de Domstraat. De wandeling van de stoet kerkwaarts nam dus meer tijd in beslag dan sinds de hoofdingang tegenover de Domtoren gelegen is. De beide pedellen gingen voorop met hun staf in de hand. Dan kwam de stoet met eerst prinses Juliana en naast haar de president curator L.H.N. Bosch van Rosenthal, gevolgd door prins Bernhard en de overige curatoren. Centraal in de verdere stoet liepen Eleanor Roosevelt en de rector magnificus U.G. Bijlsma met achter hen de erepromotor professor S. van Brakel, waarna een lange rij van hoogleraren het cortège completeerde. Zoals gebruikelijk bij universitaire plechtigheden als deze, droegen de professoren hun toga en baret. De president curator, rector magnificus en president kerkvoogd wachtten buiten bij de ingang van de kerk voor de ontvangst van koningin Wilhelmina. Om ‘klokslag drie uur’ reed de hofauto voor en konden zij haar begroeten. Op de stoep van het kerkgebouw bood de echtgenote van de secretaris van het College van Curatoren J.H. des Tombe de koningin een boeket bloemen aan, waarna zij zich naar haar ‘zetel’ begaf. De verslaggever binnen had intussen vastgesteld, dat een stralende zon door de vensters van de Domkerk brak: ‘een feestzon, die ook dit Utrecht een vrolijk aanzien geeft, deze met vlaggen getooide stad’. Van de 1.200 beschikbare plaatsen in de Domkerk was er geen onbezet gebleven. De plechtigheid begon met een korte toespraak in het Engels van rector magnificus Bijlsma, die het besluit van de Academische Senaat in februari 1946 om Eleanor Roosevelt een eredoctoraat te verlenen aanhaalde. Hij sprak ook de bij de uitreiking voorgeschreven Latijnse formule uit. Vervolgens verklaarde de erepromotor Van Brakel in het Nederlands Eleanor Roosevelt tot doctor in de rechtsgeleerdheid en overhandigde hij haar de doctorsbul ‘van het Grootzegel der Universiteit voorzien’. Ter afsluiting van het ceremoniële ritueel hing de voorzitter van de juridische faculteit, professor L.J. Hijmans van den Bergh, de ‘cappa’ als onderscheidingsteken over haar schouders.

Van links naar rechts prinses Juliana, koningin Wilhelmina, burgemeester ter Pelkwijk, prins Bernhard

De kappa voor eredoctor Eleanor Roosevelt

Lofrede
Professor Van Brakel, hoogleraar burgerlijk recht en internationaal privaatrecht, begon zijn Engelstalige laudatio, een lofrede met een beschouwing over de grote waarde van het verzetswerk van vrouwen tijdens de oorlog en het door hen vervullen van allerlei beroepen in die periode. Dit alles was van grote betekenis voor de vrouwenemancipatie. In zijn laudatio sprak Van Brakel Eleanor Roosevelt weliswaar direct toe, maar natuurlijk met de bedoeling dat de aanwezigen in de Domkerk een indruk van haar verdiensten kregen. Al sinds de jaren 20 had zij zich volgens hem op diverse gebieden onderscheiden en in het bijzonder op dat van de vrouwenrechten. Maar ook haar strijd tegen kinderarbeid en de inspanningen om de werkomstandigheden van arbeiders te verbeteren waren doeltreffend geweest. Gedurende een meer dan twaalf jaar durende ambtsperiode ging haar echtgenoot Franklin D. Roosevelt zijn land en de wereld voor in het verwezenlijken van de idealen van vrijheid en democratie. Zij had duidelijk een inbreng in dat streven. Haar radiotoespraken en artikelen oefenden een grote invloed uit. Zij was zijn trouwe medestander. Na Roosevelts overlijden bleef zij actief. Professor Van Brakel stond uitvoerig stil bij het werk van Eleanor Roosevelt voor de Verenigde Naties in de mensenrechtencommissie. Hij verbond haar eredoctoraat in de rechtswetenschap zo met de Universal Declaration of Human Rights, toen nog een concept, maar, zoals hij het uitdrukte: ‘the ultimate end of the U.N.O., the concise summing up of all its aims’.

In maart 1948 was het Marshallplan door het Amerikaanse congres aanvaard en op 8 april in werking getreden. In Europa bestond enige vrees voor imperialistische bedoelingen van de VS. Voorafgaande aan haar reis naar Europa had George Marshall als minister van buitenlandse zaken Eleanor Roosevelt aangeraden om in haar redevoeringen de positieve bedoelingen van het plan duidelijk te maken. In haar weerwoord in de Domkerk gaf zij op haar wijze gevolg aan dit advies. Ze legde grote nadruk op het belang van internationale samenwerking en vriendschap tussen de volkeren. Groei van de welvaart betekende de mogelijkheid voor mensen om zich te ontplooien en zo gebruik te kunnen maken van de waarden die de democratie in zich bergt. Uitwisselingsprogramma’s tussen de Europese en Amerikaanse universiteiten achtte zij van groot belang. Ze bepleitte verbetering van de mogelijkheden om te reizen voor hen die daar onvoldoende middelen voor bezaten. Er moest gezorgd worden voor de uitwisseling van boeken, kunstenaars en docenten, opdat misverstanden tussen de volkeren verdwenen dankzij de wederzijdse contacten. Na de officiële beëindiging van de plechtige bijeenkomst in de Domkerk konden de belangstellenden op het Domplein het cortège opnieuw aanschouwen. Zij maakten van de gelegenheid gebruik om Eleanor Roosevelt toe te juichen. In de aula van de universiteit vond de gebruikelijke receptie plaats. Na afloop hiervan werd zij tijdens een rijtoer in een koets door de binnenstad van Utrecht opnieuw luid en enthousiast toegejuicht. Toen Churchill op 10 mei 1946 van de Leidse universiteit een eredoctoraat ontving, bezocht hij na afloop de studentensociëteit Minerva van het alleen mannelijke leden tellende corps. Eleanor Roosevelt bracht tijdens de rijtoer een bezoek aan het Clubgebouw van de Utrechtsche Vrouwelijke Studenten Vereeniging (UVSV) aan de Drift. Ze ontving een erelidmaatschap met oorkonde van studentenvereniging Unitas Studiosorum Rheno-Traiectina ( USR).

Aankomst van Eleanor Roosevelt bij de UVSV Drift 19

Oorkonde behorend bij het erelidmaatschap van de Utrechtse studentenvereniging Unitas Studiosorum Rheno Traiectina USR Hofland 20 april 1948

Nabeschouwing
Eleanor Roosevelt schreef dagelijks een krantencolumn ‘My day’. In haar bijdrage van 23 april 1948 kwam de erepromotie te Utrecht aan bod. Volgens haar vond deze plaats in de ‘chapel’ van de Utrechtse universiteit, een aanduiding voor de Domkerk die op het eerste gezicht misschien verbaast. Zij zal gedacht hebben aan de ‘chapel’ van Princeton of die van de colleges in Engeland, waar zij tijdens haar jeugd een kostschool bezocht. Over de Utrechtse hoogleraren in hun zwarte ‘gowns’ met witte beffen, die vlak bij haar in het noordertransept zaten, schreef Eleanor Roosevelt dat zij de herinnering aan een oud schilderij opriepen. Ze deden haar ook denken aan de afstammelingen van naar de Verenigde Staten geëmigreerde Nederlanders. De voorouderlijke band met Nederland van het geslacht Roosevelt ­ waartoe zij trouwens al door geboorte behoorde; ook haar ‘meisjesnaam’ was Roosevelt ­ werd in alle toespraken aangestipt, ook door haarzelf. Zij ging er in haar column bescheiden op in door de nadruk te leggen op de belangstelling van haar echtgenoot voor de Nederlandse herkomst van de Roosevelts. Overigens zou er in 2000 een artikel verschijnen over de Utrechtse voorouders van Franklin D. Roosevelt, maar deze link was destijds nog niet bekend. In het universiteitsblad Sol Iustitiae berichtte rector Bijlsma een week na de plechtigheid dat Eleanor Roosevelt hem had gevraagd haar dank over te brengen en dat zij de ontvangst als ‘roerend hartelijk’ ervaren had. Hij voegde hieraan toe dat de universitaire gemeenschap zich terdege moest realiseren wat het betekende, dat iemand met zoveel betekenis voor haar land en de wereld, het door de Utrechtse universiteit toegekende eredoctoraat onmiskenbaar op hoge prijs stelde. Na zoveel jaren verdient ook nog iets anders vermelding. Eleanor Roosevelt heeft in haar leven veel wantrouwen, jaloezie en zelfs haat te verduren gehad, zoals die vrouwen trof die zich op intellectueel en organisatorisch gebied onderscheidden. Ze heeft hierdoor ondanks alle succes geen gemakkelijk leven gehad. Tegenwoordig is iedereen er in het Utrechtse universitaire milieu aan gewend dat vrouwen hoogleraar zijn. In de jaren 40 was dat nog heel anders. Professor J. Westerdijk, hoogleraar plantkunde, behoorde toen tot de weinige vrouwen in het cortège. Eleanor Roosevelt was niet alleen voorzitter van de mensenrechtencommissie van de Verenigde Naties, maar tegelijkertijd ook vrouwelijk lid van de afvaardiging naar de Algemene Vergadering van de VN. Mede door haar inzet voor vrouwenrechten en de opofferingen die zij zich voor haar idealen moest getroosten, werd zij een rolmodel in de ware zin des woords.

Eleanor Roosevelt en de Universal Declaration of Human Rights 1948

Eleanor Roosevelt op Paleis Soestdijk met de Koninklijke familie 19 april 1948 Nationaal Archief

In Eleanor Roosevelt de vrouw geëerd

Utrechtsch Nieuwsblad 20 april 1948

Foto's: Het Utrechts Archief Delpher en het Nationaal Archief