De oude stad aan de Eem: Amersfoort
De wandelaar die het verrukkelijke landschap doorkruist in de omtrek van Amersfoort, heeft één vast punt, waar hij zich altijd weer op kan oriënteren: de Onze Lieve Vrouwetoren, slank, fijn en doorzichtig als kant. De toerist die zich moeite getroost om de toren te bestijgen, ziet omgekeerd de stad in zoals zij ligt opgenomen, in het landschap: noordwaarts de uitgestrekte weidevlakte te weerszijden van de Eem, zuidwaarts de heuvels van het Sticht en naar het zuiden en oosten de vallei, met haar kronkelende beken.
Boven in de toren neemt men als vanzelf afstand, niet alleen in het ruimtelijke, doch ook in de gang van tijden. Aan de voet van het laatgotische bouwwerk ligt de oude stad, zoals zij er vijf eeuwen gelegen heeft en zoals wij haar kennen van de precieuze afbeelding uit de stedenatlas van Blaeu (1649). De toren staat in de eerste omwalling aan de binnenste stadsgracht en men is met het bouwen begonnen (1471), toen de tweede omwalling aan toren en de kleine O. L.-Vrouwekapel bescherming kon bieden.
Binnen deze twee gordels ligt vrijwel alles wat Amersfoort aan historische schoonheid rijk is. De Muurhuizen, gebouwd tegen de eerste stadsmuur, verlenen de stad haar karakteristiek. Niet alleen de stoere huizen zelve, waarvan er vele zijn gerestaureerd, trekken de oudheidminnaar, de lichtgebogen straten achter de huizen, met ter andere zijde wat kleine, wrakke bouwsels, maken het hem gemakkelijk zich in de middeleeuwen te verplaatsen. 
Binnen deze kleine kring ligt het oudste Amersfoort. In het hart staat de oudste kerk, de St. Joris, die in 1247 werd gewijd, met een vanaf de O.L. Vrouwetoren gezien ietwat dorps aandoende toren, waarvan het onderste gedeelte nog in de romaanse stijl gebouwd is. Daar bij de Hof en de Vijver zal het kasteel van de Heren van Amersfoort gestaan hebben, dáár waar Langestraat en gracht elkaar kruisen, zal de vonde in de Amer of Eem geweest zijn, waar de kooplieden die van Oost naar West, en van Noord naar Zuid trokken en met één overtocht het bekengebied passeerden en in de herbergen bleven pleisteren. Daar in de hoek van de Hof stond het ,,oude stadhuis".
De tweede omwalling, tot stand gekomen tegen het einde der 15e eeuw is vanaf onze hoge standplaats evenals de binnenste duidelijk te onderscheiden, rijk voorzien als zij is met beplanting. Zij omsluit de vele gestichten en godshuizen, die in de tweede helft der middeleeuwen buiten de versterkte stad waren gevestigd en bescherming verlangden. Het St. Aechten-klooster is grotendeels verdwenen, alleen de verwaarloosde kapel bleef ons, het St. Pieter- en Bloklands Gasthuis werd door een lelijk modern gebouw vervangen, het „mannendeel" en de kapel zijn nog een lust voor het oog, het huis de Poth, met de Rochuskapel, bleef goed bewaard en het oude fraterhuis „Mariënhof" wordt momenteel gerestaureerd.
Drie stadspoorten bleven voor het nageslacht gespaard, toen in de 19e eeuw (1829) de sloopwoede, veel schoons, veel van historische betekenis wegvaagde: de Camppoort ook wel Camperbinnenpoort en twee waterpoorten, de Koppelpoort en het Monnikendam. (De Plompetoren is waarschijnlijk geen eigenlijke stadspoort geweest). Zij omsluit met muren en grachten het stille, vredige geheel, dat daar van ongeveer 1450 tot 1900 zonder veranderingen van structurele aard te ondergaan, heeft gelegen. De stadsmuur aan de noordzijde is weer blootgelegd en hersteld.
De spoorweg en de industriële ontwikkeling in ons land brachten de stadsuitbreiding buiten de poorten. Het was een tamelijk chaotische aanwas, die het historisch verworvene in de binnenstad dreigde te overwoekeren. Een paar grote warenhuizen en een markthal doen de tere schaalverdeling van de oude stad ernstig afbreuk. Van ons verheven standpunt zien we deze dissonanten in de architectuur der stad maar al te duidelijk opdoemen.
Het huidige stadsbestuur pakt het stadsherstel ernstig aan, overheid en particulieren restaureren historisch en architectonisch belangrijke gebouwen, een weloverwogen stadsuitleg zal de historische stadskern weer tot centrum maken.
Amersfoort heeft geen bewogen geschiedenis. Toch vormen A. van Bemmel's geschiedenis der stad en die van pastoor W . F. N. Rootselaar, boeiende verhalen, om van de kroniek van het St. Aechten-Convent niet te spreken. De laatste geeft een beeld van de beroering in de tijd der Reformatie en de verovering der stad door Maarten van Rossum in 1534. Flehite, het stedelijk museum, brengt een schat van materiaal, o.a. een prachtige verzameling plattegronden uit verschillende tijden. Plattegronden die zoveel ophelderen, voor degene, die nu speurend rond gaat in de historische binnenstad.
Tekst van H. MOLENDIJK Burgemeester van Amersfoort, Maandblad Oud-Utrecht, april 1950
