Leeuwenbergh, van Pesthuis tot ConcertLab

Niets is veranderlijker dan een monument. Herbestemming is niet iets moderns, dat blijkt in de oude stad Utrecht wel uit de functies van bij voorbeeld het bastion Zonnenburg, van verdedigingswerk tot sterrenwacht en museum, Het regulierenklooster aan de Oudegracht van weeshuis tot het oude Tivoli en meer, en nu de invulling van ’t Hoogt en het postkantoor Neude. Aanpassingen aan monumenten maken dat het erfgoed voor ons van betekenis is. Zo tonen de monumenten onze geschiedenis, én ze voegen iets toe. Oud-Utrecht is er voorstander van dat monumenten gebruikt worden en dat ze zoveel mogelijk een publieke functie hebben. Leeuwenbergh is daar ook een mooi voorbeeld van.

Pesthuis
‘De stad Utrecht had geen pesthuis, hetgeen in eene middeleeuwsche stad ongehoord was. In 1520 gelukte het dan ook den raad der stad, na eenige onderhandelingen, om het oude gasthuis van St. Magdalena (later aan St. Quintijn gewijd) op den noordoosthoek der Magdalenasteeg te verkrijgen, 'om den borgeren en borgerskynderen ende boden, van der pestilentie sieck wesende, in te moegen brengen ende onderhouden'. Naar het schijnt, was echter deze inrichting onvoldoende: den 10 december 1533 besloot dus de raad (denkelijk wel onder pressie van de stadhouder), 'dat men een sieckhuys voer der gemeenten ordineren en fonderen sel moegen tusschen den stegen by den Bekeerden susteren ende Scalcwijck-stege'. Thans werd eerlang ook het nieuwe gasthuis van St. Quintijn, dat de broeders, na de ontruiming van het oude gasthuis, bezig waren te bouwen op den zuidwesthoek der Schalkwijksteeg, als pesthuis in beslag genomen: den 8 februari 1537 bestemde de stadhouder Van Hoogstraten het St. Quintijns-gasthuis tot logies van alle arme zieken, ook de met pest besmette. Voortaan diende het oude gasthuis van St. Magdalena voor de 'rycke ende arme borgerskinderen ende dienstboden', terwijl het nieuwe gasthuis van St. Quintijn voor de 'arme vrouwelijcke personen, van buyten slants comende', bestemd werd.

Het testament bij de dood van weduwe Agnes van Leeuwenberch in 1562 bracht uitkomst: met dit geld bouwde de stad na lang overleg een nieuw pesthuis.‘ In 1566 is eene broederschap opgericht en met het beheer belast. Toen kon eindelijk een begin gemaakt worden met den bouw van het nieuwe pesthuis op het groote terrein achter het St. Quintijns-gasthuis: in 1567 is dit geschied: Utrecht had eindelijk een pesthuis gekregen!’ Maar het gasthuis kwam te laat, want de pest ging verdwijnen: in 1636 wordt het laatst van een ernstige pestziekte melding gemaakt, het pestgasthuis stond dus grotendeels leeg.

Kazerne
Sinds de bouw in 1567 heeft het gebouw dienstgedaan als gasthuis totdat de Fransen tijdens het ‘Rampjaar 1672’ de stad veroveren. De Leeuwenbergh wordt gevorderd en ingericht als militair hospitaal. Zes jaar later – de Fransen zijn het land alweer uit –  wordt Leeuwenbergh door brand verwoest. Ook na herbouw blijft Leeuwenbergh dienst doen als gasthuis. Totdat het gebouw vanaf het eind van de 18e eeuw andere functies gaat vervullen. Tijdens een nieuwe oorlog met Frankrijk wordt Leeuwenbergh stadsbezit en opnieuw omgebouwd tot kazerne.

Scheikundig lab, tentoonstellingsruimte en kerk
In 1844 vragen de curatoren van de Utrechtse Hogeschool aan het stadsbestuur om Leeuwenbergh te bestemmen tot laboratorium van de Faculteit Scheikunde. Na bijna 60 jaar kwam het gebouw weer in het bezit van de stad en werd het gebruikt als tentoonstellingsruimte. In 1908 staat de stad het gebouw opnieuw in bruikleen af aan de universiteit. Ditmaal werd het in gebruik genomen door de Faculteit der Farmacologie. In 1930 werd Leeuwenbergh met hulp van de bekende architect G.W. van Heukelom ingericht tot een kerk voor de Nederlandse protestantenbond en vrijzinnig hervormden.

Concertzaal
Op 17 mei 2004 werd de Stichting Vrienden van Leeuwenbergh een feit. Na een verbouwing was het vanaf 1 februari 2008 in gebruik als tijdelijke ‘kleine zaal’ gedurende de verbouwing van Muziekcentrum Vredenburg en als zelfstandige evenementenlocatie en concertzaal.

ConcertLab Leeuwenbergh
De Utrechtse Maatschappij voor Stadsherstel nam Leeuwenbergh over van de Stichting. Vanaf april 2020 is Leeuwenbergh een centrum voor kamermuziek van cellist Gavriel Lipkind, en evenementenlocatie ConcertLab. Kamermuziek viert hoogtij en Lipkind’s ideaal is, dat ConcertLab hèt platform voor dit genre wordt, nationaal en internationaal. ConcertLab heeft drie pijlers: een hightech filmstudio voor klassieke muziek, een concertzaal met mogelijkheid tot verhuur en distributie van muziekvideo’s.

Meer lezen?
Van Winter, Leeuwenbergh van pesthuis tot Cultureel Centrum, Tijdschrift Oud-Utrecht 2005, Kaajan, Historische schets van de Leeuwenberghgemeente 1890-1960, Een streep door de (jaar) rekening, over de brand in het pestgasthuis in 1678, Tijdschrift Oud-Utrecht 1978, Kipp en Kastelein, Geschiedenis en restauratie van het gebouw, Tijdschrift Oud-Utrecht 1979

Stadsbuitengracht

Gasthuis Leeuwenbergh op het Servaasbolwerk

Zijgevel Gasthuis Leeuwenbergh

Links het Sint Quintijnsgasthuis aan de Nieuwegracht 

 Leeuwenbergh als pesthuis

Steen ter gedachtenis aan de stichter Agnes van Leeuwenbergh en de vestiging van militaire barakken

In 1844 werd Leeuwenbergh Scheikundig Laboratorium van Universiteit Utrecht. Reissig, 1900, Utrechts Archief.

De verbouwing tot kerk in 1930. Blitz, Utrechts Archief.

In 1930 werd Leeuwenbergh met hulp van de bekende architect G.W. van Heukelom ingericht tot een kerk voor de Nederlandse protestantenbond en vrijzinnig hervormden.

Leeuwenbergh na de restauratie eind jaren 70, GAU 1982, Utrechts Archief

Het Pestgasthuis kreeg in 1567 zijn plek aan de rand van de stad, naast de wal en stadsmuur en de Stadsbuitengracht

De deuren van ConcertLab in Leeuwenbergh gaan open op 12 september bij Open Monumentendag 2020. 

Bijlage(n)
Een streep door de rekening
Leeuwenbergh, geschiedenis en restauratie