Een reisje langs de Rijn, de Vaartsche Rijn
Wie langs de Vaartsche Rijn vanaf het Ledig Erf in Utrecht naar Vreeswijk fietst of vaart komt veel erfgoed tegen en er zijn spectaculaire uitzichten over het water.
Rotsoord kreeg zijn naam door de gelijknamige buitenplaats die in 1913 werd opgenomen in de Utrechtse Meubel en Stoelfabriek. Het bedrijf verwierf zijn grootste bekendheid na 1948, toen het zijn producten ging verkopen onder de merknaam Pastoe. Rotsoord ontwikkelt zich nu tot afwisselende culturele en creatieve hotspot met het industriële erfgoed als basis, en als inspiratie voor woningen en meer. Zo is de watertoren nu een restaurant, de HKU is gevestigd in de Pastoe fabriek, het oude Klopgebouw is gerestaureerd. En er zijn veel ontmoetingsplekken: van restaurants De Zagerij tot Camping Ganspoort, LE:En, en het bewonersinitiatief Nieuw Rotsoord, met kinderboerderij, volkstuinen en meer.
De vanaf 1122 gegraven Vaartse Rijn was niet alleen een belangrijke verkeersader, maar ook in trek als vestigingslocatie voor nijverheid. Vanaf de Tolsteegpoort voer men twee kilometer naar het zuiden langs scheepswerven, houtzaagmolens, steenbakkerijen en dak- en vloertegelbedrijven. Een industrielandschap langs het water.
In Utrecht was gedurende vier eeuwen sprake van productie van witte en handbeschilderde tegels. Grondstoffen als hout, klei en metaal waren gemakkelijk in bulk over het water aan te voeren en de soms breekbare eindproducten konden veel beter via schepen worden gedistribueerd dan over de regelmatig onbegaanbare zand- en kleiwegen. De stad vormde een aantrekkelijk afzetgebied op geringe afstand.
Na 1800 was de bloeitijd van de scheepsbouw voorbij. Veel Utrechtse werven sloten hun deuren en ook waren nog maar drie van de vijf houtzaagmolens in functie. Sommige ondernemers zagen echter nieuwe kansen. Schipper Trip kocht in 1839 een oude werf en begon er een internationaal handelsbedrijf in bouwmaterialen.
De steenbakkerijen maakten in de negentiende eeuw eveneens een nieuwe bloeiperiode door. De aanleg van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, de groei van de spoorwegen en de bouw van woonwijken stimuleerde de vraag naar baksteen. Na de introductie van de stoommachine en verbeteringen aan de ovens kreeg deze nijverheid omstreeks 1865 industriële trekken. De mechanisatie kwam tamelijk laat omdat de arbeid zo goedkoop was. Omstreeks 1870 waren er drie- tot vierhonderd werknemers, inclusief vrouwen, jongens en meisjes.
Route
Wie langs de Vaartsche Rijn vanaf het Ledig Erf in Utrecht naar Vreeswijk fietst of vaart komt door een gebied waarin functies en landschappen elkaar in snel tempo afwisselen. Er is veel erfgoed te vinden en er zijn spectaculaire uitzichten over het water. Industrie en wonen, werken en recreatie, restanten van buitenplaatsen, land- en tuinbouw en sport, kades voor pleziervaart en sluizencomplexen, stedelijk en landelijk gebied: het is er allemaal en het ligt pal naast elkaar. Het is niet zo’n lange tocht, het hele kanaal heeft een lengte van circa 10 kilometer.
Mooie stukken zijn de Ooster- en Westerkade, de herontwikkelingen met erfgoed in Rotsoord, maar ook de oude dorpskernen Jutphaas en Vreeswijk in Nieuwegein, allen aan de Vaartsche Rijn.
Bron: Canon stad Utrecht, Hans Renes, Nieuwe historische atlas van de stad Utrecht, 2020, Roland Blijdenstijn en Kees Volkers, Over historische wegen, 2018, Cultuurhistorische rapportage Vaartse Rijn, 2006.
Luchtfoto Vaartsche Rijn, KLM Aerocarto 1929, Utrechts Archief
Uitzicht over de Vaartsche Rijn richting binnenstad, vanaf de watertoren, Utrechts Archief
Dit pand aan de Jutfaseweg is gebouwd voor de Amaliastichting, de opleiding voor verpleegsters van het Rode Kruis. Het was later het Tandheelkundig Instituut.
Jutfaseweg met gerestaureerde reclameschildering.
Muurschildering door Jos Peeters.
De 37 meter hoge watertoren is een van de vier watertorens in Utrecht.
Vaartsche Rijn richting zuiden, rechts is de Jutfaseweg.
Deze school is gebouwd als school van de Nederlands Hervormde Gemeente, de naam werd later W.G. van der Hulstschool en is nu De Wereldwijzer.
De Utrechtse Meubel- en Stoelfabriek (UMS), later Pastoe, is nu de thuisplaats voor de HKU, de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht.
Tegelfabriek Westraven aan de Jutfaseweg, foto Utrechts Archief
De Jutfaseweg bij de dakpannenfabriek van Gebr Van Wijngaarden, 1928, Het Utrechts Archief.
Machinefabriek De Klop, Foto Het Utrechts Archief.
Machinefabriek De Klop, na de herbouw.