Kerkensymposium & Kerkenvisie
In 2015 organiseerde de Commissie Cultureel Erfgoed van de Vereniging Oud-Utrecht een symposium over kerkengebouwen in Utrecht: 'Hebben leegkomende kerken in Utrecht een toekomst?' (Een verslag van dit symposium staat in de bijlage). Ruim honderd belangstellenden hebben de middag in de voormalige kerk van gevangenis Wolvenplein bijgewoond.
Na dit symposium heeft de gemeenteraad van Utrecht een motie aangenomen waarin de wethouder verzocht werd een kerkenvisie voor de gemeente Utrecht te formuleren. In juli 2016 is met inbreng van Oud-Utrecht door de afdeling erfgoed van de gemeente een concept Kerkenvisie voorbereid en door het college uitgebracht. Vervolgens heeft de gemeenteraad een Raads-informatie-bijeenkomst gehouden. Daarop is door belanghebbenden, o.a. verenging Oud-Utrecht, een bijdrage geleverd. In mei 2017 heeft vervolgens het college van de stad de ‘Utrechtse visie religieus erfgoed’ uitgebracht, zie bijlage.
Waarom werd dit symposium georganiseerd? Utrecht is een kerkenstad, en we associëren dat allereerst met de middeleeuwse kerken binnen de singels. Die zijn beschermd als rijksmonument. In Utrecht staan meer dan 100 kerken, waarvan 56 beschermd als gemeentelijk- of rijksmonument. De meeste kerken in Utrecht zijn in de 20e eeuw gebouwd. Het gebruik van vele kerken in hun oorspronkelijke functie staat onder druk. Secularisatie is een geleidelijk proces dat al ruim een eeuw plaatsvindt en de onkerkelijkheid neemt toe. Daarnaast zijn kerkleden vaak minder actief betrokken dan voorheen. Het draagvlak voor de veelheid aan kerkgebouwen neemt dan ook af, de eigenaar heeft steeds meer moeite de exploitatie rond te krijgen; overtollige kerken worden afgestoten en te koop aangeboden.
Dat gebeurde eerder, vanaf de jaren 1970. Soms werd een kerkgebouw herbestemd, zoals de Buurkerk en de Martinuskerk, soms werd een gebouw gesloopt, zoals de Monicakerk, de Oosterkerk en de Pauluskerk. En soms hebben we daar spijt van. En, zo dachten we, voordat je weet verdwijnen er opnieuw kerken. En krijgen we daar opnieuw spijt van. Utrecht kerkenstad heeft toch ook betrekking op de kerken die in de 20e eeuw gebouwd werden, in de uitbreidingen van begin vorige eeuw en in de wijken die na de oorlog gebouwd zijn? Veel van die kerken zijn inmiddels gemeentelijk monument. De boodschap van het symposium was: ontwikkel visie, denk na over mogelijk gebruik en gewenste herbestemming.
Het symposium speelde zeker een rol bij het indienen en aannemen van een motie in de Utrechtse gemeenteraad, waarin het College van B&W opgedragen werd om een visie op te stellen. En nu is er na een conceptversie een Utrechtse visie religieus erfgoed. Die wordt in augustus 2017 met de gemeenteraad besproken, waarbij de eigenaren en ook erfgoedorganisaties als Oud-Utrecht worden betrokken.
Hier kunt u de Utrechtse visie religieus erfgoed zelf lezen: -link-. Het is een mooi uitgevoerd en informatief document geworden. Een interessant overzicht van de betekenis en achtergrond van kerkgebouwen, dat naast de kerk ook het ensemble en/of het interieur er toe doet (denk aan bijvoorbeeld orgels), de achtergrond van de bescherming van de kerkgebouwen in Utrecht, de huidige situatie van kerken (van onderhoud tot toeristisch potentieel), het instrument herbestemmingsprofiel, de rol van de gemeente als adviseur en de rol van anderen etc.. In de visie staat een overzicht van alle beschermde kerken. De visie beperkt zich tot deze kerken.
De visie geeft een mooi perspectief van waaruit je naar de concrete gebouwen kunt kijken. Wat is de verhouding tussen ‘behoud van monumentale waarden’ en het ‘nieuwe programma’? Je hebt te maken met de financiële haalbaarheid maar ook met de esthetiek van het gebouw, zowel van buiten als van binnen, met de situatie in de omgeving, de wijk, en de stedenbouwkundige aspecten, zoals hoe ‘markant’ het gebouw is. Dat is een handzaam kader, waarmee je naar de actuele en de toekomstige ontwikkelingen kunt kijken.
De visie relativeert: de situatie in Utrecht is relatief gunstig. Het gaat op dit moment (nog) om een overzichtelijk aantal monumentale kerken dat een nieuwe bestemming behoeft. Dat kan ook een andere religieus gemeenschap zijn, met voortduring van haar functie. Deze jaren zijn herbestemmingen gaande van de katholieke kerkgebouwen van de Ludgerusparochie: de Josephkerk aan de Draaiweg, de Antoniuskerk in Lombok, de Domincuskerk in Oog en Al, en de Jacobuskerk in Zuilen. Maar ook de Westerkerk en de Nieuw-Apostolische Kerk in Zuilen worden herbestemd. Er zijn veel potentiële gebruikers in de stad, maar die zijn lang niet altijd in staat de aankoop te financieren en zich af te dekken tegen risico’s. Hier ligt een uitdaging, en dan eigenlijk niet eens alleen voor religieus, maar bijvoorbeeld ook voor industrieel erfgoed. Hoe kun je stimuleren dat nieuwe potentiële gebruikers van te herbestemmen erfgoed, ook als ze niet over het kapitaal beschikken om tot aankoop over te gaan, de stap durven te zetten?
Er is dan een fundamenteel dilemma: de eigenaar heeft legitieme redenen om tot verkoop over te gaan, maar als er eenmaal sprake is van een monument (gemeentelijk of rijks-) kan dat beperkingen opleggen aan toekomstig gebruik. Erfgoedorganisaties benadrukken het belang van bescherming en behoud van monumentale waarden, en de eigenaar wil een ‘optimale’ prijs. In de Utrechtse visie religieus erfgoed krijgt de Gemeente een brede ondersteunende positie: bemiddelaar, ook binnen de eigen Gemeentelijke organisatie, makelaar tussen maatschappelijk vraag en aanbod, en adviseur van eigenaren.
In de slotalinea van de visie lezen we: “Het is de rol van de gemeente om het maatschappelijke belang, met inbegrip van de cultuur- historische waarden, en het belang van de (nieuwe) eigenaar van het kerkgebouw goed tegen elkaar af te wegen en daar een beslissing over te nemen. Dat betekent ook dat er keuzes gemaakt moeten worden bij het transformatieproces, net als bij elke andere herontwikkeling van een beschermd monument.” Of dat altijd de goede benadering is om aan dit dilemma te ontsnappen, dat zal zich steeds bij concrete gebouwen moeten bewijzen.
De Vereniging Oud-Utrecht zal in het proces van herbestemming van erfgoed haar bijdrage blijven leveren. Heel mooi dat er nu een Kerkenvisie is, maar dit document is zeker niet de laatste stap die we gaan zetten in de bescherming van ons erfgoed.
In het Tijdschrift Oud-Utrecht van oktober 2016 is uitgebreider ingegaan op het symposium en de gemeentelijke Visie Religieus Erfgoed.
Tekst: Bert Poortman, juli 2017
Bijlage(n)
Utrechtse visie religieus erfgoed - mei 2017[pdf]
Utrechtse visie religieus erfgoed - bijlagen [pdf]
Verslag Symposium Kerkgebouwen [pdf]